Vanavond begint de cursus ‘Storytelling’ weer. Twee keer per jaar bespreek ik met een clubje cursisten de gecombineerde kracht van fotografie en tekst. We komen bij elkaar om te praten over sterke beelden, efficiënte teksten en de macht van Google.

De eerste avond is mijn favoriet. Het onderwerp is dan de magische kracht van fotografie. We bekijken tientallen iconische foto’s op een groot scherm en mogen daar wat van vinden. ’t Is een soort ‘fotomuseumpje spelen’… Echt superleuk.

Mondiaal visueel geheugen

De cursus bestaat nu ruim vier jaar. Dat zijn dus al acht edities. Om mezelf ook bij de les te houden, zoek ik telkens naar nieuwe, inhoudelijke invalshoeken. In de aanloop naar dit semester heb ik me gestort op een promotieonderzoek uit 2019 van Rutger van der Hoeven (cultuurgeschiedenis, Universiteit Utrecht).

Van der Hoeven heeft onderzocht of er zoiets bestaat als een ‘mondiaal visueel geheugen’. Anders gezegd: zijn er foto’s die iedereen op de wereld herkent? Het antwoord op die vraag is ‘ja’, maar wel met een paar nuances. Daarover later meer.

De twee bekendste foto’s zijn overigens gemaakt door amateurs. Dat was -eerlijk gezegd- een tegenvallertje voor me. Ik had gedacht dat professionele fotografen hoger zouden scoren.

De zes bekendste iconische foto’s

De foto op plaats nummer 1 van de wereldwijde bekendheidsladder is het tweede vliegtuig dat het World Trade Center binnenvliegt (2001). Ruim 80 procent van de wereldbevolking kent die foto. Het beeld is gemaakt door een verpleegkundige uit Arkansas die op vakantie was in New York. Op nummer 2 staat Buzz Aldrin, de astronaut die in 1969 over de maan huppelde. De foto is gemaakt door Neil Armstrong. Neil zal best een spoedcursus ‘camerakennis’ hebben gehad, toch is ‘ie zeker geen beroepsfotograaf.

Daarna volgen het portret van Che Guevara (1960), het ‘Napalmmeisje’ (1972), de ‘Tankman’ op het Tianamanplein (1989) en Amerikaanse militairen die een vlag plaatsen op het Japanse eiland Iwo Jima (1945). Het zijn allemaal beelden die door ongeveer 50% van de wereldbevolking worden herkend.

Tussenshot: het spijt me dat je al die foto’s moet bekijken op andere websites, maar ik heb geen zin om dreigende mailtjes van dure advocatenbureaus te beantwoorden….

Het onderzoek

Rutger van der Hoeven heeft het internationale onderzoeksbureau SSI gevraagd om een panel van 3.000 wereldburgers te laten kijken naar 25 beroemde nieuwsbeelden. In Afrika en in de Arabische landen had SSI te weinig respondenten. Daar hebben mensen dus niet mee kunnen stemmen. Da’s jammer, erg jammer.

Tijdens de cursus Storytelling is mijn betoog dat foto’s altijd een schriftelijke of verbale context nodig hebben, anders verzint iedereen er zijn eigen verhaal bij. Onderzoeker Van der Hoeven heeft dat aspect ook meegenomen in zijn vragenlijsten. Dit is wie ‘ie zegt in de Volkskrant:

‘We gaan ervan uit dat een beeld voor zichzelf spreekt, of dat onze interpretatie overeenkomstig is, maar dat is helemaal niet zo. Waar de een zegt: dit is hoe honger eruitziet, zegt een ander: dit is een commentaar op ongelijkheid in de wereld en ons onvermogen om dat op te lossen.’

De kenmerken van iconische foto’s

Tijdens de cursus gaan we op zoek naar overeenkomsten tussen de beroemde beelden. Als we kunnen achterhalen wat iconische foto’s zo iconisch maakt, dan zijn die kenmerken misschien ook wel bruikbaar bij onze eigen plaatjes.

Rutger van der Hoeven licht in een interview op NPO Radio 1 alvast een tipje van de sluier op. Volgens hem zijn deze factoren van cruciaal belang:

• Het moeten goed leesbare beelden zijn (niet te veel beeldelementen, een eenvoudige/rustige compositie).
• De foto’s mogen leed laten zien, maar niet ‘te afschuwelijk’.
• Het leed van kinderen heeft -wereldwijd- extra impact.
• Het beeld moet door veel media worden verspreid.
• De kijker moet het beeld kunnen associëren met een historische gebeurtenis.
• Liever niet meerdere -vergelijkbare- versies van hetzelfde beeld.

“Om als foto te blijven hangen in het geheugen van een breed publiek moet iemand het beeld kunnen associëren met een bepaalde historische gebeurtenis, zoals de aanslag op de Twin Towers en de maanlanding. En natuurlijk moet de foto in overvloed gedeeld zijn via massamedia. Hierbij moet ik wel de kanttekening maken dat het mogelijk is dat mensen niet specifiek deze foto herkennen, maar het moment van de foto of een vergelijkbaar beeld.”

Credits genoemde foto’s:
©Carmen Taylor – Word Trade Centre – 2001 – AP
©Neil Armstrong – Buzz Aldrin op maan – 1969 – NASA
©Nick Ut – Napalm Girl – 1972 – AP
©Jeff Widener – Tankman – 1989 – AP
©Joe Rosenberg – American soldiers on Iwo Jima – 1945 – AP
©Alberto Korda – Che Guevara – 1960 – ANP
©Kevin Carter – Meisje en de gier – 1993 – Getty